Zgodnie z art. 991 § 1 kodeksu cywilnego
Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Wskazany przepis wyraźnie zatem określa, że 2/3 wartości udziału spadkowego należą się spadkobiercom ustawowym, którzy są małoletni albo trwale niezdolni do pracy.
Pojęcie osoby małoletniej na gruncie wskazanego przepisu nie budzi wątpliwości, bowiem za osobę małoletnią uznaję osobę, która w chwili otwarcia spadku nie ukończyła 18 lat bądź nie uzyskała pełnoletności przez zawarcie małżeństwa. Istotne przy tym pozostaje, że osiągnięcie pełnoletności, a zatem utrata statusu osoby małoletniej już w trakcie procesu o zachowek nie powoduje zmiany należnego udziału spadkowego, będącego podstawą obliczenia zachowku
W konsekwencji zatem jeżeli w chwili otwarcia spadku małoletni miał 17 lat, następnie w trakcie procesu o zachowek ukończył 18 lat to nadal należy mu się zachowek w wysokości 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.
Pewne trudności praktyczne może jednak budzić interpretacja pojęcia trwałej niezdolności do pracy.
Niezdolność do pracy uprawnionego bowiem ustala każdorazowo samodzielnie sąd w procesie o zachowek uwzględniając takie okoliczności, jak wiek, czy stopień niepełnosprawności uprawnionego. Sąd może przy tym pomocniczo kierować się kryteriami ustalonymi w przepisach z zakresu zabezpieczenia społecznego, jednakże nie muszą to być jedyne kryteria. W wątpliwych przypadkach sąd może posłużyć się także opinią biegłego z zakresu medycy pracy.
Wprawdzie w wyroku z 30.10.2003 r. IV CK 158/02 Sąd Najwyższy uznał, że uprzywilejowanie przewidziane w art. 991 § 1 KC dotyczy jedynie uprawnionych całkowicie i trwale niezdolnych do pracy, jednakże stanowisko to należy każdorazowo odnosić do faktycznych możliwości znalezienia zatrudnienia przez określoną osobę, która z medycznych względów ma ograniczone możliwości zarobkowania.
Zgodnie bowiem ze stanowiskiem Sądu Apelacyjnego w Katowicach wyrażonym w wyroku I ACa 164/16 z dnia 5 lipca 2016 r. ,,nawet jeżeli z punktu widzenia zasad medycyny powód mógłby w 2008 r. wykonywać lekką pracę fizyczną lub umysłową, to mając na uwadze wiek powoda, charakter wykonywanej pracy i miejsce zamieszkania, zdolność do wykonywania pracy o której wypowiedział się biegły jest iluzoryczna. Powód w chwili otwarcia spadku był zatem osobą pozbawioną możliwości uzyskiwania dochodów z pracy zarobkowej w sposób trwały. Spełniał zatem kryterium trwałej niezdolności do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 k.c., stąd należny mu zachowek powinien wynosić 2/3 wyliczonego wcześniej udziału spadkowego”
W praktyce zatem może wystąpić sytuacji, w której uprawniony do zachowku wprawdzie może z punktu widzenia medycyny wykonywać lekką pracę fizyczną lub umysłową, jednakże np. jego miejsce zamieszkania uniemożliwia znalezienie takiej pracy, a więc w rzeczywistości jego zdolność do pracy jest jedynie iluzoryczna. W takim przypadku uprawnionego również należałoby również uznać jako trwale i całkowicie niezdolnego do pracy.
Ponadto wskazać należy, że samo pobieranie przez uprawnionego renty nie powoduje automatycznie uprawnienia do wyższej kwoty zachowku. Uprawnienie do renty może jednak stanowić istotny dowód wskazujący, że uprawniony do zachowku jest trwale i całkowicie niezdolny do pracy, jednakże jak już wskazano to właśnie sąd każdorazowo ocenia mając na uwadze wszystkie okoliczności faktyczne, czy uprawniony do zachowku jest trwale i całkowicie niezdolny do pracy.
W określonych przypadkach stosownie do stanowiska Sądu Apelacyjnego w Gdańsku wyrażonego w wyroku V ACa 989/12 z dnia 11 stycznia 2013 r. ,,Już sam bardzo zaawansowany wiek uzasadniać może zaliczenie danej osoby do osób trwale niezdolnych do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 KC.”
W przypadku niezdolności do pracy podobnie, jak w przypadku przesłanki małoletności decydujący jest moment otwarcia spadku, a zatem niezdolność uprawnionego do pracy należy oceniać w chwili otwarcia spadku.
Niniejszy wpis ma charakter wyłącznie informacyjny i nie stanowi porady prawnej. Autor nie ponosi odpowiedzialności za niezgodność wpisu z obowiązującym stanem prawnym. Każdy przypadek należy indywidualnie skonsultować z prawnikiem – radcą prawnym lub adwokatem.